Giáo sư, Viện sĩ Đào Thế Tuấn (1931–2011) là một trong những nhà khoa học nông nghiệp hàng đầu Việt Nam. Với những nghiên cứu tiên phong về đạm, giống cây trồng kháng bệnh và hệ thống nông nghiệp, ông đã góp phần đưa nền nông nghiệp Việt Nam bước vào thời kỳ hiện đại, bền vững. Cuộc đời và sự nghiệp của ông là minh chứng cho tinh thần học hỏi không ngừng, lòng yêu nước sâu sắc và sự cống hiến tận tụy cho khoa học và cộng đồng.
Biến lân thành đạm
Sinh ra trong một gia đình trí thức nổi tiếng, cha là nhà sử học Đào Duy Anh, mẹ là nhà giáo và hoạt động xã hội, GS. Đào Thế Tuấn sớm bộc lộ năng khiếu và niềm đam mê khoa học. Sự nghiệp nghiên cứu của ông bắt đầu với lĩnh vực đạm, khi nghiên cứu phương pháp biến lân thành đạm qua bón lân cho bèo hoa dâu và điền thanh. Kết quả này đã được trình bày tại Hội nghị khoa học Bắc Kinh năm 1963 và công bố trong hai cuốn sách: Phân supe lân và cách sử dụng và Các biện pháp nâng cao hiệu suất phân hoá học.
Thời điểm đó, nông dân không đủ phân bón, nhất là phân đạm. Sự thiếu thốn này ảnh hưởng lớn đến chất lượng và năng suất lúa.
Nuôi bèo hoa dâu để tạo thành đạm.
Ông và các nhà nghiên cứu lại xắn tay vào một nhiệm vụ được đánh giá rất quan trọng. Đó là biến phân lân thành phân đạm bằng cách nuôi bèo hoa dâu. Phương pháp này dùng phân lân sẵn có phối hợp cùng tro bếp để nuôi bèo hoa dâu, sau đó, dùng chính bèo hoa dâu vùi vào đất để thay phân, cung cấp đạm và các chất dinh dưỡng cần thiết cho ruộng vụ lúa xuân.
"Phương pháp canh tác này trở nên rất phổ biến tại miền Bắc. Năng suất lúa xuân tăng lên nhanh góp phần tăng sản lượng lúa miền Bắc. Đến thời điểm giải phóng miền Nam, sản lượng lúa miền Bắc được nâng lên từ 3,2 lên 5 triệu tấn, đóng góp rất lớn cho công cuộc cung cấp lương thực cho miền Nam", GS.TS Mai Văn Quyền, Chủ tịch Hội đồng khoa học kỹ thuật Công ty CP Phân bón Bình Điền, chia sẻ trên .
Lai tạo ra nhiều giống lúa
Đóng góp to lớn của GS. Đào Thế Tuấn khi ông và các cộng sự tìm ra các giống lúa kháng bệnh và đề xuất biện pháp canh tác phù hợp như bón kali, làm cỏ sục bùn. Các giống tẻ trắng Tây Bắc, 813, I1, A10 trở thành giải pháp quan trọng cho nông dân miền Bắc, mở ra hướng đi mới trong bảo vệ mùa màng.
Từ năm 1965, GS. Đào Thế Tuấn tiếp cận phương pháp hệ thống để nghiên cứu sinh lý ruộng lúa năng suất cao. Ông phân tích quá trình quang hợp và dinh dưỡng khoáng, đặt nền móng cho việc thâm canh lúa đạt 10 tấn/ha vào những năm 1970, được tổng kết trong cuốn Sinh lý của ruộng lúa năng suất cao.
Bắt đầu từ năm 1970, ông tập trung nghiên cứu cơ sở sinh lý để chọn giống năng suất cao, cho ra đời hàng loạt giống lúa mới: NN75-10 (X1) chịu bệnh bạc lá, CN2 cực ngắn cho vụ mùa sớm, CR203 chịu rầy nâu, các giống chịu phèn V14, V15.
GS. Đào Thế Tuấn.
Bên cạnh đó, ông nghiên cứu và lai tạo các giống ngô (số 6, S1, S2) và đậu tương (AK02, AK03), góp phần đa dạng hóa cây trồng và nâng cao năng suất nông nghiệp.
Cuối những năm 1970, GS. Đào Thế Tuấn mở rộng nghiên cứu sang hệ sinh thái nông nghiệp, triển khai hệ thống canh tác tại các vùng khó khăn như chiêm trũng, phèn mặn và lúa nước trời thường gặp hạn.
Đầu thập niên 1980, ông khởi xướng nghiên cứu tiếp cận hệ thống trong nông nghiệp, từ ruộng lúa đến hệ thống cây trồng và toàn bộ hệ thống nông nghiệp. Ông còn hợp tác với Viện Khoa học Nông nghiệp Pháp trong chương trình Hệ thống nông nghiệp lưu vực sông Hồng, kết quả được tổng kết trong cuốn Hệ sinh thái nông nghiệp – sách giáo khoa đầu tiên về sinh thái học nông nghiệp tại Việt Nam.
Những ghi nhận quốc tế và trong nước
Với những đóng góp to lớn cho nền nông nghiệp GS. Đào Thế Tuấn được quốc tế công nhận với các danh hiệu: Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Nông nghiệp Liên Xô (1985), Huân chương Công trạng nông nghiệp và Huân chương cành cọ Hàn lâm Pháp (1991), Giải thưởng quốc tế René Dumont (2003), Huân chương Bắc đẩu bội tinh của Chính phủ Pháp.
Tại Việt Nam, ông nhận Giải thưởng Hồ Chí Minh (2005), Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới (2000) và Huân chương Hồ Chí Minh (2002).
Đầu năm 2023, Hà Nội đặt tên tuyến phố Đào Thế Tuấn tại quận Long Biên để ghi nhận cống hiến của ông. Với những thành tựu nghiên cứu, sáng tạo kỹ thuật và tầm nhìn chiến lược, Giáo sư, Viện sĩ Đào Thế Tuấn vẫn là biểu tượng của khoa học nông nghiệp Việt Nam, góp phần quan trọng vào phát triển nông nghiệp hiện đại và bền vững.
*Bài viết có sử dụng tư liệu từ: Cổng TTĐT Học viện Nông nghiệp Việt Nam
